"وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ"
سوره بقره، آیه ۸۳
و [به یاد آرید] زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان، احسان کنید و با مردم، با زبان خوش سخن بگویید و نماز را برپای دارید و زکات بدهید؛ اما شما [با اینکه پیمان بسته بودید]، جز عده کمی، سرپیچی کردید و روی گردان شدید.
🖋مقدمه
قرآن، کتاب عهد الهی است و این عهد و میثاق را با شیوه های مختلف بیان داشته است؛ یکی از آن روشها، توجه دادن به میثاق های گرفته شده از اقوام پیشین است. یکی از آنها میثاقی است که از بنی اسرائیل گرفته شده است. این میثاق با آن قوم بوده است؛ ولی از اموری است که می بایست آن را از اصول و قوانین ثابت ادیان الهی دانست؛ چرا که در همه آنها، این پیمان ها و دستورها به گونه ای وجود دارد. در این آیات، قرآن مجید یهود را سرزنش می کند که چرا این پیمان ها را شکستند و آنان را به سبب این نقض پیمان، به رسوایی در این جهان و کیفر شدید در جهان دیگر تهدید می کند. این آیه و آیه بعد ده دستور و پیمان را بیان می کند که ضامن سعادت دنیا و آخرت است و خدا از بنی اسرائل و همه اهل ادیان، درباره این ده فرمان، پیمان گرفته است.
📋واژه ها
قربی: نزدیکی، خویشاوندی
یتامی: یتیم ها (جمع یتیم از ماده یتم، به معنای بی پدری پیش از سن رشد)
مساکین: بینوایان (جمع مسکین از ماده سکون، گویا تهی دستی آنها را از حرکت بازداشته است)
حُسن: هر چیزی سرورآور و خوش آیند.
میثاق: پیمان محکم، تعهد ( از ماده وثق).
📌نکات تفسیری
۱- بیان ده میثاق
در این آیه به هشت میثاق اشاره شده است:
الف. تعهد به توحید و بندگی خداوند یگانه
ب. نیکی به پدر و مادر
ج. نیکی به خویشان
د. نیکی به یتیمان ( که شامل تأدیب، حفظ حقوق، محبت و تعلیم آنها می شود
ه. نیکی به مستمندان
و. نیکو سخن گفتن با مردم
ز. برپاداشتن نماز
ح. پرداخت زکات و کوتاهی نکردن در حق محرومان
در میثاق دیگر نیز در آیه بعد مطرح شده است:
الف. نریختن خون یکدیگر
ب. بیرون نکردن یکدیگر از خانه ها و کاشانه ها
۲- مهم ترین عامل سربلندی ملت ها
از دیدگاه قرآن مهمترین عامل برقراری و سربلندی ملت ها، در صورتی است که خود را به بزرگترین نیروها و قدرت ها متکی سازند و در همه حال از او مدد بگیرند. آنان به قدرتی تکیه کنند که فنا و زوال در او راه ندارد و تنها در برابر او سر تعظیم فرود آورند. اگر چنین کنند از هیچ کس ترس و وحشتی نخواهند داشت و پیدا ا ست که چنین مبدائی جز آفریدگار بزرگ نمی تواند باشد. آری، این تکیه گاه خداوند است( لا تعبدون الا الله).
۳- نیکی به پدر و مادر
در اهمیت احسان به والدین ، همین بس که همراه توحید مطرح شده است. درباره چگونگی احسان به والدین، امام صادق علیه السلام در تفسیر این بخش از آیه می فرماید: احسان، آن است که با آنان، نیکو همنشینی کنی، خواسته هایشان را برآوری، حتی قبل از آنکه از تو بخواهند، هرچند که بی نیاز باشند. آیا در کلام خداوند نشنیده ای که می فرماید : "لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون" (آل عمران آیه ۹۲) ( هرگز به خیر نمی رسید، تا اینکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید).
در گفته الهی است که " وَقَضَى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ "اسرا ۲۳ (هر گاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار، گرچه تو را سخت آید، کمترین اهانتی به آنان روا مدار). "وَلَا تَنْهَرْهُمَا" (و بر آنها فریاد مزن) "و َقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا" ( و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو).
اینگونه به آنها بگو [دعا کن]: "خداوند شما را ببخشاید" که این گفتاری کریمانه با آنان است.
" وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا" اسراء۲۴ ( و بالهای تواضع خویش را از روی محبت و لطف، برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا! آنان را مورد رحمت خویش قرار بده، چنان که مرا در کودکی مراقبت کردند).
چشمانت را بر آنها ندوز، مگر با رحمت و مهربانی و صدایت را در برابر آنان بلند نکن، و دستت را بالاتر از دست آنان قرار نده و جلوتر از آنان قدم بر ندار (مستدرک الوسائل، جلد ۱۵، ص ۱۷۳ و۱۷۴).
۴- نیکو سخن گفتن با مردم
به همه مردم نمی توان احسان کرد؛ ولی با همه می توان خوب سخن گفت. "قول حسن" گفتاری است که باعث استحکام روابط اجتماعی و موجب رشد و پویایی شود، پس گفتاری که وهن، هتک حرمت، آزار، از بین رفتن آبرو، اختلاف و نزاع را به دنبال دارد، و در قالب غیبت، دروغ، تهمت، استهزا، فحش، هتاکی و ... بیان می شود، گفتار خوب نیست و سبب گسستگی روابط اجتماعی می شود.
📢 پیامها
۱- ابتدا خویشان نیازمند، سپس دیگران "ذی القربی و الیتامی" البته بین خویشاوندان نیز اولویت ها محفوظ است "اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض" انفال آیه ۷۵.
۲- برخورد خوب و گفتار نیکو، نه تنها با مسلمانان، بلکه با همه مردم لازم است "قولوا للناس حسنا".
۳- علاوه بر پرداخت زکات، احسان به مستمندان و ایتام نیز لازم است. در آیه، هم زکات آمده است و هم احسان به مساکین.
۴- نماز و رابطه با خداوند، از زکات و رابطه با فقیران جدا نیست. "اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه".
۵- نماز و زکات در ادیان دیگر نیز بوده است "اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه".
۶- ادای حقوق، دارای مراتب و مراحلی است؛ اول حق خداوند، آن گاه والدین، سپس خویشاوندان، سپس یتیمان که کمبود محبت دارند و مساکین که کمبود مادی دارند "لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی..." (تفسیر نور، جلد۱، ص۱۵۰)
🗄 منبع: تفسیر همراه
