وقال علیه السلام:یَا أَسْرَى الرَّغْبَةِ أَقْصِرُوا فَإِنَّ الْمُعَرِّجَ عَلَى الدُّنْیَا لاَ یَرُوعُهُ مِنْهَا إِلاَّ صَرِیفُ أَنْیَابِ الْحِدْثَانِ. أَیُّهَا النَّاسُ، تَوَلَّوْا مِنْ أَنْفُسِکُمْ تَأْدِیبَهَا، وَاعْدِلُوا بِهَا عَنْ ضَرَاوَةِ عَادَاتِهَا.
امام علیه السلام فرمود : اى اسیران حرص و رغبت در دنیا! بس کنید، زیرا افراد دلبسته به دنیا را جز صداى برخورد دندانهاى حوادث سخت، به خود نیاورد. اى مردم! تربیت نفس خویش را بر عهده بگیرید و آن را از کشش عادات (بد) بازدارید.
وقال علیه السلام:أَیُّهَا النَّاسُ، لِیَرَکُمُ اللّهُ مِنَ النِّعْمَةِ وَجِلِینَ، کَمَا یَرَاکُمْ مِنَ النِّقْمَةِ فَرِقِینَ! إِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً، وَمَنْ ضُیِّقَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَیَّعَ مَأْمُولاً.
امام علیه السلام فرمود : اى مردم! باید خداوند، شما را به هنگام نعمت ترسان ببیند همانگونه که از بلا ونقمت ترسان مى بیند؛ زیرا کسى که خدا به او نعمت گسترده اى بخشیده و آن را (احتمالا) استدراج (مقدمه مجازات تدریجى) نشمرد از امر خوفناکى خود را ایمن دانسته و(به عکس)کسى که خدابراوتنگ گیرد(ونعمتهایى راازاوسلب کند)وآن را آزمایش (و مقدمه ترفیع مقام) نداند پاداش امیدبخشى را از دست داده است.
وعَزَّى قَوْماً عَنْ مَیِّتٍ ماتَ لَهُمْ إِنَّ هذا الاَْمْرَ لَیْسَ لَکُمْ بَدَأَ، وَلاَ إِلَیْکُمُ انْتَهَى، وَقَدْ کَانَ صَاحِبُکُمْ هذَا یُسَافِرُ فَعُدُّوهُ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ، فَإِنْ قَدِمَ عَلَیْکُمْ وَإِلاَّ قَدِمْتُمْ عَلَیْهِ.
امام علیه السلام به گروهى از بازماندگان کسى که از دنیا رفته بود اینگونه تسلیت گفت : این امر (مرگ) نه آغازش از شما بوده و نه به شما پایان خواهد یافت. این دوست شما سابقآ هم گاهى مسافرت مىرفت اکنون نیز تصور کنید به سفرى رفته است. اگر او از سفر بازگردد چه بهتر و اگر بازنگردد شما به سوى او خواهید رفت (ویکدیگر را ملاقات خواهید نمود)!
وَقِیلَ لَهُ علیه السلام: لَوْ سُدَّ عَلَى رَجُلٍ بَابُ بَیْتِهِ وَتُرِکَ فِیهِ مِنْ أَیْنَ کَانَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ؟ مِنْ حَیْثُ یَأْتِیهِ أَجَلُهُ.
از امام علیه السلام پرسیدند: اگر درِ خانه کسى را به روى او ببندند و در همان جا محبوس گردد از کجا روزى اش مى رسد؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود : از همان جا که اجل به سراغ او مى آید!
وَبَنَى رَجُلٌ مِنْ عُمَّالِهِ بِنَاءً فَخْماً، وقال علیه السلام :أَطْلَعَتِ الْوَرِقُ رُؤوسَهَا! إِنَّ الْبِنَاءَ یَصِفُ لَکَ الْغِنَى.
یکى از عاملان (فرمانداران) حکومت امام علیه السلام: خانه باشکوهى ساخت، امام علیه السلام به او فرمود : دِرهمها (و دینارهاى) تو از این بنا سر برآورده و چنین بنایى به یقین نشانه غنا و ثروت توست!
وقال علیه السلام:مَنْ نَظَرَ فِی عَیْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ، وَمَنْ رَضِیَ بِرِزْقِ اللّهِ لَمْ یَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ، وَمَنْ سَلَّ سَیْفَ الْبَغْیِ قُتِلَ بِهِ، وَمَنْ کَابَدَ الاُْمُورَ عَطِبَ، وَمَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ، وَمَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ. وقال علیه السلام:وَمَنْ کَثُرَ کَلاَمُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ، وَمَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قُلَّ حَیَاؤُهُ، وَمَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ، وَمَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ، وَمَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ. وَمَنْ نَظَرَ فِی عُیُوبِ النَّاسِ، فَأَنْکَرَهَا، ثُمَّ رَضِیَهَا لِنَفْسِهِ، فَذلِکَ الاَْحْمَقُ بِعَیْنِهِ وَالْقَنَاعَةُ مَالٌ لاَ یَنْفَدُ. وَمَنْ أَکْثَرَ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِالْیَسِیرِ، وَمَنْ عَلِمَ أَنَّ کَلاَمَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلاَمُهُ إِلاَّ فِیَما یَعْنِیهِ.
امام علیه السلام فرمود : هرکس به عیب خود بنگرد از عیبجویى دیگران بازمى ماند و هرکس به آنچه خدا به او روزى داده راضى شود بر آنچه از دست داده اندوهناک نمى گردد، و آنکس که تیغ ستم برکشد (سرانجام) خودش با آن کشته مى شود و کسى که (بى مقدمه) به سراغ کارهاى سخت رود هلاک مى شود و هرکس خود را در گرداب هاى خطرناک بیفکند غرق مى شود و آنکس که در موارد سوءظن وارد شود متهم مى گردد. (امام علیه السلام فرمود:) آنکس که زیاد سخن مى گوید زیاد اشتباه مى کند و آنکس که زیاد اشتباه کند حیائش کم مى شود و کسى که حیائش کم شود تقوایش نقصان مى یابد و کسى که تقوایش نقصان یابد قلبش مى میرد و کسى که قلبش بمیرد داخل آتش دوزخ مى شود. کسى که به عیوب مردم بنگرد و آن را بد شمرد ولى براى خویش آن را خوب بداند، احمق واقعى است و قناعت، سرمایه اى است فناناپذیر و آنکس که فراوان یاد مرگ کند به اندکى از دنیا راضى مى شود. آنکس که بداند گفتارش جزء اعمال او محسوب مى شود سخن کم مى گوید مگر در آنجا که به او مربوط است.
وقال علیه السلام:مَعَاشِرَ النَّاسِ، اتَّقُوا اللّهَ فَکَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ مَا لاَ یَبْلُغُهُ، وَبَانٍ مَا لاَ یَسْکُنُهُ، وَجَامِعٍ مَا سَوْفَ یَتْرُکُهُ، وَلَعَلَّهُ مِنْ بَاطِلٍ جَمَعَهُ، وَمِنْ حَقٍّ مَنَعَهُ: أَصَابَهُ حَرَاماً، وَاحْتَمْلَ بِهِ اثَاماً، فَبَاءَ بِوِزْرِهِ، وَقَدِمَ عَلَى رَبِّهِ اسِفاً لاَهِفاً، قَدْ (خَسِرَ الدُّنْیَا وَالاْخِرَةَ، ذلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ).
امام علیه السلام فرمود : اى مردم! تقواى الهى را رعایت کنید. چه بسیار آرزومندانى که به آرزوى خود نرسند و چه بسیار سازندگانى که در آنچه ساخته اند سکونت نمى کنند و چه بسیار جمع آورى کنندگان اموال که به زودى اندوخته هاى خود را ترک مى گویند و اى بسا از طریق باطل گردآورى کرده و یا حق آن را نپرداخته اند یا از راه حرام به آن رسیده وبه سبب آن، گناهانى بر دوش کشیده و وزر آن را بر عهده دارند، درنتیجه وزر ووبالش به گردن آنهاست و با افسوس و دریغ بر پروردگار خود وارد مى شوند ومصداق این آیه شریفه هستند: «(خَسِرَ الدُّنْیا وَالاْخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ)؛ هم دنیا را از دست داده هم آخرت را و این است زیان آشکار».
وقال علیه السلام:الأَقَاوِیلُ مَحْفُوظَةٌ وَالسَّرَائِرُ مَبْلُوَّةٌ، وَ(کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ)، وَالنَّاسُ مَنْقُوصُونَ مَدْخُولُونَ إِلاَّ مَنْ عَصَمَ اللّهُ: سَائِلُهُمْ مُتَعَنِّتٌ، وَمُجِیبُهُمْ مُتَکَلِّفٌ، یَکَادُ أَفْضَلُهُمْ رَأْیاً یَرُدُّهُ عَنْ فَضْلِ رَأْیِهِ الرِّضَى وَالسُّخْطُ، وَیَکَادُ أَصْلَبُهُمْ عُوداً تَنْکَؤُهُ اللَّحْظَةُ، وَتَسْتَحِیلُهُ الْکَلِمَةُ الْوَاحِدَةُ!
امام علیه السلام فرمود : گفتار انسانها نگهدارى مى شود و باطن آنها آزموده خواهد شد و هرکس در گرو اعمال خویش است. مردم همگى در نُقصانند و داراى عیوبى هستند جز کسى که خدا او را حفظ کند (زیرا) سؤال کنندگان آنان درپى بهانه جویى و آزارند وپاسخ دهندگان، توجیه گر و گرفتار تکلفند. حتى برترین آنها ازنظر فکر واندیشه، به سبب حب وبغض، از رأى خود بازمى گردد و با استقامت ترین آنها (گاه) با یک نگاه یا یک کلمه دگرگون مى شوند (از چنین افرادى باید به خدا پناه برد).
وقال علیه السلام:یَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ یَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ.
امام علیه السلام فرمود : روز اجراى عدل بر ستمگر، سخت تر است از روز ظلم کردن ستمگر بر مظلوم.
شرح و تفسیر
روز اجراى عدل بر ستمگران همانگونه که در ذکر سند این کلام حکیمانه اشاره شد پیش از این نیز با تفاوتى تحت شماره ۲۴۱ آمده در آنجا چنین ذکر شده بود: «یَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ یَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ!». درواقع کلام حکیمانه مورد بحث مى تواند شرحى بر روایت ۲۴۱ باشد، زیرا در آنجا گفته شده بود «یوم المظلوم» در اینجا مىفرماید: «یوم العدل» بنابراین منظور از روز مظلوم، روز اجراى عدالت است نسبت به ظالم و گرفتن انتقام مظلوم از ستمگر و همانگونه که در آنجا اشاره کردیم درباره این روز، خواه روز عدالتش نامیم یا روز مظلوم، دو احتمال هست: نخست اینکه منظور از آن روز رستاخیز است که بسیارى از شارحان نهج البلاغه آن را پذیرفته اند و در این صورت شدت این روز نسبت به روز ظلم و جور آشکار است؛ دنیا و ستمهاى ستمگران هرچه باشد به سرعت مى گذرد؛ اما مجازات آنها در قیامت پایدار وبرقرار است. هم ازنظر طول زمان بیشتر است و هم ازنظر کیفیت مجازات الهى، شدیدتر. تفسیر دیگر اینکه منظور از روز اجراى عدالت اعم از دنیا و آخرت است، زیرا تاریخ نشان مى دهد که بسیارى از ظالمان در همین دنیا به مجازاتهاى سختى گرفتار شده اند و حتى در عمر کوتاه خود نیز بارها صحنه آن را دیده ایم که اگر آن را جمع آورى کنیم کتابى مى شود. با توجه به مطلق بودن کلمه «عدل» تفسیر دوم مناسبتر به نظر مى رسد به خصوص اینکه جور در دنیا واقع مىشود و اگر عدل هم در دنیا باشد تناسب بیشترى دارد و مى دانیم که مجازاتهاى ظالمان در دنیا مانع از مجازات آنها در آخرت نیست و باید کفاره ظلم خود را هم در دنیا بدهند و هم در آخرت، بنابراین کلام حکیمانه پیشگفته، مفهوم عامى دارد که دنیا و آخرت، هر دو را فرا مىگیرد. بنابر آنچه گفته شد جمله «یَوْمَ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ» نیز شرح «یَوْمَ الظّالِمُ عَلَى الْمَظْلُومِ» است؛ یعنى روز ظلم ظالم نسبت به مظلوم. امیرمؤمنان على علیه السلام در سخنان دیگرش نیز با تعبیرات دیگرى به این حقیقت اشاره کرده مى فرماید: «لِلظَّالِمِ غَداً یَکْفِیهِ عَضُّهُ یَدَیْه؛ ظالم فردایى دارد که هر دو دست خود را با دندان مى گزد و همین براى او کافى است». از آیات قرآن مجید و روایات اسلامى نیز استفاده مى شود که خدا در همین دنیا ظالمانى بر ظالمان دیگر مسلط مىکند که از آنها انتقام بگیرند. امام باقر علیه السلام در حدیثى مىفرماید: «مَا انْتَصَرَ اللهُ مِنْ ظالِمٍ إِلّا بِظالِمٍ وَذلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ : (وَکَذَلِکَ نُوَلِّى بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضآ) ؛ خداوند از ظالمان به وسیله ظالمان انتقام مى گیرد واین همان است که در قرآن فرمود: اینگونه بعضى از ظالمین را بر بعضى مسلط مى کنیم». مى دانیم: اگر عادلى بخواهد انتقام مظلومى را بگیرد اولاً روى حساب و قانون عدالت رفتار مى کند، ثانیاً چون از دست شخص عادلى ضربه مى خورد، بر او گواراتر است از اینکه از دست ظالم دیگرى همچون خودش ضربه بى حساب وکتاب بخورد. از اینها گذشته، روایات، نکته دقیق دیگرى را بیان مىکند و آن اینکه ظالم در همان لحظه که ظلم مىکند بخشى از دین و ایمان خود را از دست مىدهد واین انتقام بزرگى است. امام صادق علیه السلام فرمود: «أَمَا إِنَّ الْمَظْلُومَ یَأْخُذُ مِنْ دِینِ الظَّالِمِ أَکْثَرَ مِمَّا یَأْخُذُ الظَّالِمُ مِنْ مَالِ الْمَظْلُومِ؛ بدانید مظلوم از دین ظالم بیش از آنچه ظالم از مال مظلوم مى گیرد خواهد گرفت». در حدیث دیگرى از رسول خدا صلی الله علیه و آله مى خوانیم: «مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ کَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ؛ کسى که از قصاص (در دنیا و آخرت) بترسد از ظلم مردم خوددارى مى کند». اضافه بر این، از روایات استفاده مى شود که مجازات و کیفر ظلم و ستم سریع تر از هر گناه دیگرى به انسان مى رسد، همانگونه که نیکوکارى درباره دیگران سریعتر از کارهاى خیر دیگر پاداشش به انسانها خواهد رسید. در کتاب شریف کافى از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: «إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ وَإِنَّ أَسْرَعَ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْی؛ سریعترین چیزى که ثوابش به انسان مى رسد نیکوکارى در حق دیگران وسریع ترین شرى که کیفرش دامان انسان را مى گیرد ظلم و ستم است». این مسئله به قدرى داراى اهمیت است که امام باقر علیه السلام در حدیث دیگرى مىفرماید: در کتاب على علیه السلام آمده است: «ثَلاثُ خِصَالٍ لا یَمُوتُ صَاحِبُهُنَّ أَبَداً حَتَّى یَرَى وَبَالَهُنَّ الْبَغْیُ وَقَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَالْیَمِینُ الْکَاذِبَةُ یُبَارِزُ اللَّهَ بِهَا؛ سه عمل است که صاحب آنها هرگز از دنیا نمىرود تا وبال و آثار سوء آن را ببیند: ظلم وقطع رحم و قسم دروغین که با اینها با خدا مبارزه مى کند». این سخن را با حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام پایان مى دهیم. آنجا که فرمود: «مَا مِنْ ذَنْبٍ أَجْدَرَ أَنْ یُعَجِّلَ اللَّهُ لِصَاحِبِهِ الْعُقُوبَةَ فِی الدُّنْیَا مَعَ مَا یَدَّخِرُ لَهُ فِی الاْخِرَةِ مِنَ الْبَغْیِ وَقَطِیعَةِ الرَّحِمِ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً؛ سزاوارترین گناهانى که خداوند عقوبتش را در دنیا به زودى به صاحبش مى رساند به اضافه کیفرهایى که در آخرت براى او ذخیره کرده، ظلم و قطع رحم است». در ذیل کلام حکیمانه ۲۴۱ نیز بحثهاى مهم دیگرى در زمینه تفسیر حکمت مورد بحث داشتیم.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
