درس شماره: ۲۴
عنوان: ثبت دیون
"یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلَا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِیدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ"
سوره بقره، آیه ۲۸۲
ای کسانی که ایمان آورده اید؛ هنگامی که بدهی مدت‌دار (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کردید، آن را بنویسید و باید نویسنده ای [آن را] میان شما به عدالت بنویسد که هیچ نویسنده ای نباید از نوشتن، آنگونه که خدا به او آموخته است، خودداری کند. پس باید او بنویسد، و کسی که حق بر عهده اوست املا کند، و باید از خدا، پروردگار خود پروا نماید و چیزی از آن کم نکند. پس اگر کسی که حق بر عهده اوست سفیه یا ناتوان است، یا نمی تواند خود املا کند، باید ولی او به عدالت املا کند. و دو نفر از مردانتان را شاهد بگیرید؛ و اگر دو مرد نبود، یک مرد و دو زن از گواهانی که مورد قبول شما هستند [شاهد بگیرید]، تا در صورتی که یکی از آن دو زن فراموش کرد، دیگری به او یادآوری کند. و چون گواهان دعوت شوند، [از پذیرفتن آن] خودداری نکنند و از نوشتنِ آن- چه کم باشد یا زیاد- تا پایان مدتش آزرده خاطر نشوید. این نزد خدا با عدالت سازگارتر، و برای برپاداشتن شهادت موثرتر، و به شک نکردن شما نزدیک تر است؛ مگر آنکه تجارتی نقدی باشد که آن را در میان خود دست به دست می گردانید. که بر شما گناهی نیست که آن را ننویسید. و هنگامی که معامله [نقدی] کردید شاهد بگیرید. و هیچ نویسنده و شاهدی نباید زیان ببیند و اگر چنین کنید، قطعا این فسقی است که دامنگیر شما شده است. و از خدا پروا کنید، و خدا به شما آموزش می دهد و خدا به هر چیزی داناست.
🖋مقدمه
این آیه، طولانی ترین آیه قرآن است و درباره مقررات داد و ستدهایی که میان مردم، از قبیل وام و تجارت انجام می گیرد، همچنین تنظیم اسناد تجاری مدت دار، دستورهایی داده است، تا هیچگونه ابهام و انزاعی درباره آنها پیش نیاید.
زیرا یکی از عوامل مهم اختلافات بین مردم، فراموشی بدهی ها و مقدار آن است. بسیاری از دوستی ها، در اثر عمل نکردن به این آیه، تبدیل به دشمنی و یا لااقل ترک دوستی شده است.
📋واژه ها
تداینتم: معامله به نسیه کردید (فعل ماضی از ماده "دین"، باب تفاعل)
لایأب: منع نکند، خودداری نکند (فعل مضارع مجزوم به لاء نهی از ماده أیی)
یُمْلِلِ: املا کند (از ماده املال)
لا تسأموا: خسته و ملول نشوید (فعل مضارع از ماده سأم)
أقوم: پایدارتر
أقسط: عادلانه تر
أدنی: نزدیک تر
لا تر تابوا: شک نکنید (فعل مضارع از ماده راب، باب افتعال)
تدیرون: دست به دست می گردانید (فعل مضارع از ماده دار، باب افعال)
لا یضار: ضرری رسانده نمی شود، نباید زیانی برسد (از ماده ضرر، باب مفاعله)
📌نکات تفسیری
۱- شرایط کلی ثبت اسناد
الف. بدهی ها و زمان ادای آنها ثبت شود، و در معاملات، قرارداد نوشته شود. (إِذَا تَدَایَنْتُمْ ... فَاکْتُبُوهُ)
ب. باید شخص سومی که از موضوع و شرایط معامله مطلع است، متن قرارداد و سند آن را با عدالت تنظیم کند و به نفع یکی از طرفین چیزی ننویسد (وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ)
ج. در معاملات علاوه بر مکتوب کردن قرارداد، باید دو شاهد از مردان بگیرند. اگر دو مرد نبود، یک مرد و دو زن را شاهد بگیرند و شهود باید مورد اطمینان دو طرف باشند (وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ)
د. شاهدان، در صورت دعوت شدن به شهادت، امتناع نکنند (وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا)
۲- شرایط بدهکار یا خریدار
الف. بدهکار، باید متن قرارداد را برای نویسنده بگوید و او بنویسد تا املای او سندی غیرقابل انکار باشد، و از خداوند بترسد و چیزی از آن کم نکند.
ب. اگر بدهکار، سفیه، ضعیف، یا معلول جسمی باشد، یا نتواند املا کند، باید ولیّ او با رعایت عدل املا کند.
۳- فواید ثبت اسناد
در نوشتن سند، حتی برای بدهی های اندک کوتاهی نکنند که این کار سه فایده دارد:
الف. ضامن اجرای عدالت و نزد خدا عادلانه تر است.
ب. نوشتن، موجب جرأت شهادت دادن گواهان و برای گواهی دادن اصولی تر است.
ج. مانع ایجاد تردید و بدبینی در جامعه است.
۴- توجه
در معاملات نقدی، نیاز به نوشتن نیست، ولی شاهد گرفته شود. (إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً ... وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ)
📢پیام‌ها
۱- شرط گزینش نویسنده برای ثبت اسناد و مطالبات، عدالت در نویسندگی است ، بنابراینکه کلمه "بالعدل" قیدی برای نویسنده سند باشد. (وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ).
۲. تنظیم و ثبت اسناد دین، باید در حضور طرفین قرارداد باشد. (کلمه بینکم بیانگر مطلب است).
۳. تنظیم و ثبت اسناد دیون باید طبق موازین شرع و به گونه ای باشد که خداوند تعلیم داده است.
۴. دانشمندان و صاحبان هر فن، در برابر شناخت ها و آگاهی هایشان مسئولیت دارند و کسانی که توان نویسندگی دارند، هرگز نباید از نوشتن اسناد دین، امتناع کنند.
۵. احتمال لغزش و فراموشی زنان نسبت به مردان بیشتر است و جایگزینی دو زن به جای یک مرد در شهادت، به منظور تذکر یکی از آنها به دیگری در صورت فراموشی و لغزش آن دیگری است.
۶. مراعات نکردن عدالت در حقوق افراد جامعه و بی ثباتی در تعیین حدود روابط اقتصادی، از عوامل مفسده انگیز در روابط اجتماعی است.
۷. امنیت شاهد و کاتب باید تامین شود؛ زیرا ممکن است یکی از طرفین برای تضییع حق دیگری، آنها را در فشار قرار دهد که خلاف بنویسد، یا به دروغ شهادت دهد. (تفسیر راهنما، ج۲،ص۲۸۸ تا ۲۹۴)
🗄منبع: تفسیر همراه
