درسهای برگزیده قرآن

"یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا "
سوره نساء، آیه ۵۹
ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر [اوصیای پیامبر] را. و هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید [و از آنها داوری بطلبید]؛ اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید؛ این کار بهتر و عاقبت و پایانش نیکوتر است.

🖋مقدمه
برپایی هر اجتماع هر چند کوچک، مثل خانواده، وابسته به وجود محوری است که دیگران از او اطاعت کنند و تحت فرمان او، از گسستگی آن اجتماع جلوگیری شود. حال اگر اجتماعی بزرگ، بخواهد برپا باشد، وجود فرمانروا و رهبر برای آن بسیار ضروری است.
خداوند متعال، در آیه شریفه، به این مساله مهم توجه داده، و مرجع مسلمین را در مسائل مختلف دینی و اجتماعی مشخص می کند و به مردم با ایمان دستور می دهد، برای رسیدن به سعادت اجتماعی و فردی، از انسانهایی که اطاعت آنها، اطاعت از خدا است، پیروی کنند.

📋واژه ها
اولی الامر: صاحبان امر [که از جانب خداوند، به این سمت نصب شده اند]
تنازعتم: نزاع کردید-اختلاف کردید (فعل ماضی از ماده نزع، باب تفاعل)
تأویل: بازگشت، رجوع (از ماده اول مصادر باب تفعیل)

📌نکات تفسیری
۱- پیشوایان معصوم
از آنجا که خداوند متعال، کمال لطف را به بندگان خویش دارد، و آنان را برای رسیدن به اهداف عالی آفریده است، فرمانروایی و رهبری آنها را به هر انسانی نمی سپارد؛ چرا که بعضی پیشوایان، انسانها را به گمراهی می کشانند (قصص، ۴۱، ائمه یدعون الی النار)؛ پس رهبرانی که خداوند برای رساندن انسانها و اجتماع انسانی به اهداف والا مشخص می کند، باید از هرگونه انگیزه شخصی و هواپرستی پاک باشند، تا انسانها بتوانند در کمال آرامش، فرمانبردار آنها باشند.
در این آیه، خداوند اطاعت از آنها را کنار اطاعت خویش و بدون قید و شرط بیان فرموده است؛ این، بدین معنا است که انسانهایی معصوم هستند که هوای نفس بر آنها مسلط نیست، چنان که درباره پیامبر اکرم(ص) فرمود: "وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَى"؛ نجم ۳و۴ .
۲- اولی الامر چه کسانی هستند؟
والیان امر به نظر همه مفسران شیعه، امامان معصوم هستند که در تمام شئون زندگی، رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی را به عهده دارند. آیات قرآن و روایات، به ویژه روایات نقل شده از علمای اهل سنت، سند گویایی برای این مطلب است. دانشمند اهل تسنن ابوبکر بن مومن شیرازی در رساله اعتقاد (طبق نقل مناقب کاشی) از ابن عباس نقل می کند:
آیه فوق درباره علی(ع) نازل شد؛ هنگامی که پیامبر(ص) او را (در غزوه تبوک) در مدینه به جای خود گذارد، علی(ع) عرض کرد: "ای پیامبر! آیا مرا همانند زنان و کودکان در شهر قرار می دهی؟"؛ پیامبر(ص) فرمود: "آیا دوست نداری نسبت تو به من، همانند نسبت هارون به موسی باشد، آن زمان که موسی به او گفت: «میان بنی اسرائیل، جانشین من باش و اصلاح کن»؟ سپس آیه شریف اولی الامر نازل شد. (تفسیر نمونه، ج۳،ص۴۴۳)
همچنین در کتاب مستدرک حاکم از پیامبر نقل شده است که فرمود: هر کس مرا اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هر کس از فرمان من سرپیچی کند، از فرمان خدا سرپیچی کرده و هر کسی از فرمان علی پیروی کند، از فرمان من پیروی کرده و هر کس از فرمان علی سرپیچی کند، از فرمان من سرپیچی کرده است. (تفسیر روشن، ج۶،ص۳۹ به نقل از مستدرک حاکم، ج۳،ص۱۲۱)
۳- اولی الامر در زمان پیامبر
این آیه، منحصر به زمان معینی نیست و وظیفه مسلمانان را در تمام اعصار و قرون روشن می کند و به عبارت دیگر، اولی‌الامر در زمان پیامبر(ص) خود آن حضرت بود؛ زیرا پیامبر اکرم(ص) دو منصب داشت؛ یکی منصب رسالت که در آیه به عنوان "اطیعواالرسول" از او یاد شده و دیگر منصب "رهبری" و زمامداری امت اسلامی که قرآن به عنوان اولی‌الامر از آن یاد کرده است. بنابراین، پیشوا و رهبر معصوم در زمان پیامبر، خود حضرت بود. (تفسیر نمونه، ج۳،ص۴۴۱) علاوه بر این کسانی هم که پیامبر به آنان سمت و مأموریتی می داد، (مانند فرمانده جنگ)، صاحبان امر به حساب می آمدند. اگر اطیعوا تکرار نشده بیانگر این است که برنامه ها و دستورهای پیغمبر اکرم و الاولی‌الامر یکی است، به طوری که هیچ اختلافی بین آنها نیست. (برگرفته از تفسیر روشن، ج۶،ص۴۲)
۴- منظور از نزاع در آیه چیست؟
منظور از نزاع در آیه، نزاع بین مومنان است، چون خطاب آیه به اهل ایمان است. مقصود از کلمه "شیء" نیز اختلافات دینی است که خدا و پیامبر عهده دار رفع آنها هستند. البته چه بسا، آیه شامل اختلاف در مساله اولوالامر نیز بشود؛ به ویژه اینکه در آخر آیه می فرماید: " إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ" اگر به خدا و رسول مراجعه نکنید، ایمانتان کامل نیست و در مقابل، برگردان آن به خدا و رسول، مصلحت واقعی شما را تامین می کند.

📢پیام‌ها
۱- اسلام، مکتبی است که مسائل اعتقادی و سیاسی‌اش به هم آمیخته است. اطاعت از اولی‌الامر که امری سیاسی است، به ایمان به خدا و قیامت که امری اعتقادی است، آمیخته است (أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ...).
۲- اطاعت از حاکمی واجب است که مومن و از خود مردم با ایمان باشد (وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ).
۳- مخالفان با احکام خدا و رسول و رهبران الهی، باید در ایمان خود شک کنند. (تفسیر نور، ج۲،ص۳۱۴)
۴- اقدام فوری برای ریشه‌کن کردن نزاع در جامعه، ضروری است (فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ...).
۵- جلوگیری از ریشه دار شدن نزاع‌ها و پایان دادن فوری به آن، موجب سعادت جامعه است.

🗄منبع: تفسیر همراه