اعْلَموا عِلْماً یَقِیناً اِنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْعَبْدِ ـ وَإِنْ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ، وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ، وَقَوِیَتْ مَکِیدَتُهُ ـ أَکْثَرَ مِمَّا سُمِّىَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ، وَلَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْعَبْدِ فِی ضُعْفِهِ وَقِلَّةِ حِیلَتِهِ، وَبَیْنَ أَنْ یَبْلُغَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ. وَالْعَارِفُ لِهذَا الْعَامِلُ بِهِ، أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ، وَالتَّارِکُ لَهُ الشَّاکُّ فِیهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّةٍ، وَرُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَى، وَرُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى، فَزِدْ أَیُّهَا الْمُسْتَنفِعُ فِی شُکْرِکَ، وَقَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ، وَقِفْ عِنْدَ مُنْتَهَى رِزْقِکَ.
امام علیه السلام فرمود : یقین بدانید خدا براى بنده اش ـ اگرچه بسیار چاره جو و سختکوش و در طرح نقشه ها قوى باشد ـ بیش از آنچه در کتاب الهى براى او (از روزى) مقدر شده قرار نداده است و (به عکس) ـ هرچند بنده اش ناتوان و کم تدبیر باشد ـ میان او و آنچه برایش در کتاب الهى مقرر گشته مانع نگردیده است و کسى که از این حقیقت آگاه باشد و به آن عمل نماید از همه مردم، آسوده خاطرتر و پرمنفعت تر است و آنکس که آن را ترک کند و در آن شک و تردید داشته باشد، از همه مردم، گرفتارتر و زیانکارتر است و چه بسیارند افرادى که مشمول نعمت (الهى) هستند؛ اما این نعمت مقدمه بلاى هلاکت ایشان محسوب مى شود و چه بسیارند افرادى که در بلا وسختى قرار دارند اما این بلا وسیله اى براى آزمایش و تکامل آنهاست. بنابراین اى کسى که مى خواهى از این گفتار بهره گیرى! بر شکرت بیفزا و از شتاب (براى به دست آوردن دنیا)بکاه وهنگامى که به آخرین حدروزى خودمى رسى قانع باش.
شرح و تفسیر
از حرص خود بکاه و به سهم خود قانع باش امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه در حقیقت مى خواهد حریصان در دنیا را از حرص بازدارد و به کفاف و عفاف قانع سازد و از مسابقه گناه آلودى که براى به چنگ آوردن اموال بیشتر در میان گروهى از دنیاپرستان رایج است جلوگیرى کند، مى فرماید: «به یقین بدانید خدا براى بنده اش ـ اگرچه بسیار چاره جو وسختکوش و در طرح نقشهها قوى باشد ـ بیش از آنچه در کتاب الهى براى او (از روزى) مقدر شده قرار نداده است»؛ (اعْلَموا عِلْماً یَقِیناً اِنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْعَبْدِ ـ وَإِنْ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ، وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ، وَقَوِیَتْ مَکِیدَتُهُ ـ أَکْثَرَ مِمَّا سُمِّىَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ). سپس به نقطه مقابل آن اشاره کرده مى فرماید: «و (به عکس) ـ هرچند بنده اش ناتوان و کم تدبیر باشد ـ میان او و آنچه برایش در کتاب الهى مقرر گشته مانع نگردیده است»؛ (وَلَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْعَبْدِ فِی ضُعْفِهِ وَقِلَّةِ حِیلَتِهِ، وَبَیْنَ أَنْ یَبْلُغَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ). جمله «ذِکْرِ الْحَکیمِ» گرچه در قرآن مجید به معناى آیات الهى آمده است وبعضى از شارحان نهج البلاغه آن را در اینجا همین گونه تفسیر کرده اند؛ ولى با توجه به اینکه اندازه روزى افراد به طور مشخص در قرآن مجید نیامده و هدف امام علیه السلام در این بیان حکیمانه این است که حد و حدود روزى اشخاص در ذکر حکیم بیان شده، این کلام با لوح محفوظ و کتاب علم الهى تناسب دارد که در آنجا همه مقدرات ثبت است. علامه مجلسى؛ در بحارالانوار در باب «القلم و اللوح المحفوظ» نیز روایاتى را نقل مىکند که «ذکر حکیم» در آنها بهطور واضح به لوح محفوظ تفسیر شده است. بنابراین نباید تردید کرد که منظور از «ذکر حکیم» در اینجا قرآن مجید نیست بلکه همان لوح محفوظ است که گاهى به عنوان علم الهى تفسیر مىشود. سپس امام علیه السلام به نتیجه این اقتصاد اشاره کرده، مى فرماید: «کسى که از این حقیقت آگاه باشد و به آن عمل کند آسایش و راحتى و منفعتش از همه کس بیشتر است و آن کس که آن را ترک گوید ودر آن شک و تردید کند از همه مردم گرفتارتر و زیانکارتر است»؛ (وَآلْعَارِفُ لِهذَا آلْعَامِلُ بِهِ، أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ، وَالتَّارِکُ لَهُ الشَّاکُّ فِیهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّةٍ). نتیجهگیرى امام علیه السلام کاملاً روشن و منطقى است؛ افراد حریص که دائمآ براى رسیدن به آنچه برایشان مقدّر نشده دست و پا مى زنند، پیوسته در زحمتند وروحشان در عذاب و جسمشان خسته و ناتوان است، و به عکس، آنهایى که به مقدرات الهى قانع هستند، نه حرص و آز بر آنها غلبه مى کند و نه پیوسته در تلاش و عذاب و زیاده خواهى هستند. بارها گفته ایم اینگونه تعبیرات که در آیات قرآنى و روایات درمورد تقدیر روزى وارد شده، مفهومش این نیست که از تلاش و کوشش براى پیشرفت اقتصادى و تأمین زندگى آبرومندانه دست بکشیم، زیرا آن یک وظیفه واجب است که در روایات اسلامى نیز بر آن تأکید و حتى همردیف جهاد فى سبیل الله شمرده شده است، همانگونه که در حدیث معروف معتبرى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمین زندگى عیال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست». بنابراین روزى مقدّر با تلاش و کوشش رابطه دارد. یا به تعبیر دیگر، تقدیرات الهى مشروط به تلاش و سعى و کوشش است وافراد تنبل و بیکار و بىتدبیر از سهم مقدرشان نیز محروم خواهند شد. آنگاه امام علیه السلام در ادامه این سخن به دو مورد که درواقع جنبه استثنا از آن قاعده بالا دارد اشاره کرده، مى فرماید: «بسیارند افرادى که مشمول نعمت خداوند هستند؛ اما این نعمت مقدمه بلا و هلاکت ایشان است و چه بسیارند کسانى که در بلا و سختى قرار دارند؛ اما این بلا وسیلهاى براى آزمایش و تکامل آنهاست»؛ (وَرُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَى، وَرُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى). در پایان، امام علیه السلام مستمعان خود را مخاطب قرار داده مى فرماید: «اى بهره گیرنده (اى شنونده) بر شکر نعمتها بیفزا و از سرعت و شتاب (براى به دست آوردن زخارف دنیا) بکاه و هنگامى که به روزى خود به طور کامل رسیده اى توقف کن»؛ (فَزِدْ أَیُّهَا الْمُسْتَنفِعُ فِی شُکْرِکَ، وَقَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ، وَقِفْ عِنْدَ مُنْتَهَى رِزْقِکَ). شایان توجه است که در بسیارى از نسخه هاى نهج البلاغه «أیُّهَا الْمُسْتَمِعْ؛ اى شنونده» آمده در حالى که در نسخه صبحى صالح که آن را به عنوان متن انتخاب کردهایم «مُسْتَنْفِعُ»؛ (اى بهره گیرنده) آمده است و بدون شک تعبیر اول که در بسیارى از نسخ آمده مناسبتر است. از مجموع این حدیث شریف و احادیث فراوان دیگرى که در باب رزق وروزى به ما رسیده استفاده مىشود که روزى از سوى خداى متعال براى هرکس مقدر شده و تلاشهاى زیاد براى فراتر از آن رفتن سودى ندارد وبه عکس افراد ضعیف نیز روزى مقدرشان از سوى خداوند مىرسد. البته ممکن است ظلم ظالمان سبب شود افرادى حق دیگران را غصب کنند وافرادى از گرسنگى بمیرند. این خود امتحان الهى است که در دنیا مقرر شده است. اضافه بر این، گاه مى شود ـ مطابق آنچه در ذیل گفتار حکیمانه بالا آمد ـ خداوند نعمت هاى زیادى به افرادى که طغیان و سرکشى را از حد گذرانده اند مى دهد تا مست نعمت و غرق عیش و نوش شوند، ناگهان آنها را از ایشان مى گیرد تا عذابشان دردناکتر باشد؛ همانگونه که در آیه شریفه ۴۴ از سوره «انعام» آمده است: «(فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَىْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُّبْلِسُونَ)؛ (آرى،) هنگامى که (اندرزها سودى نبخشید، و) آنچه را به آنها یادآورى شده بود فراموش کردند، درهاى همه چیز (از نعمتها) را به روى آنها گشودیم؛ تا (کاملاً) خوشحال شدند (ودل به آن بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگى مأیوس شدند؛ (و درهاى امید به روى آنها بسته شد)». درست همانند کسى که از درختى غاصبانه بالا مى رود که هرچه بالاتر برود سقوطش از فراز درخت دردناکتر و شکننده تر است. این همان چیزى است که به عنوان عذاب استدراجى در قرآن و روایات منعکس شده است. به عکس افرادى هستند که خداوند روزى آنها را محدود مى کند تا صحنه آزمایش الهى که موجب ترفیع مقام آنهاست فراهم گردد. جملهاى که امام علیه السلام در پایان این سخن فرموده (وَقَصِّرْ مِنْ عَجَلِکَ وَقِفْ عِنْدَ مُنْتَهى رِزْقِکَ) نیز گواه بر این است که هدف، کنترل حرص حریصان و آزِ آزمندان و شتاب دنیاپرستان است. مرحوم «مغنیه» براى حل بعضى از شبهات ناچار شده است تفسیر دیگرى براى گفتار حکیمانه بالا انتخاب کند که با ظاهر این حدیث شریف هماهنگ نیست. او مى گوید: منظور از «ذکر حکیم» همان قرآن است و منظور از تعیین سهم هرکس از روزى همان است که در آیات شریفه سوره «زلزال» مى خوانیم : «(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرآ یَرَه * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّآ یَرَهُ)؛ هرکس به اندازه سنگینى ذرهاى کار نیک کند (در آخرت) آن را مىبیند و (همچنین) هرکس به قدر ذرهاى کار بد کند او نیز (در سراى دیگر) آن را خواهد دید». نتیجه اینکه انسان در برابر اعمالش جزا داده مى شود و آنچه را از نیک و بد انجام داده در آخرت به آن خواهد رسید؛ خواه در دنیا قوى و نیرومند باشد یا ضعیف و ناتوان. نه قدرت و ثروت دنیا او را به خدا نزدیک مىکند و نه وى را از عذاب دوزخ ـ اگر از گمراهان باشد ـ بازمىدارد و نه ضعف و فقر میان انسان ونعمتهاى بهشتى ـ هرگاه از هدایتشدگان باشد ـ مانع مى شود. ولى نباید تردید کرد که منظور از «ذکر حکیم» همان لوح محفوظ است که در بالا شرح داده شد و منظور از تعیین سهمیه، سهمیه مادى دنیوى است و ذیل حدیث، شاهد گویایى بر این مطلب است و همچنین احادیث دیگرى که در باب تقسیم رزق و روزى رسیده است.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
