رَسُولُکَ تَرْجُمَانُ عَقْلِکَ، وَکِتَابُکَ أَبْلَغُ مَا یَنْطِقُ عَنْکَ!
امام علیه السلام فرمود : فرستاده تو نشانه عقل تو و نامه ات گویاترین سخنگوى توست.
شرح و تفسیر
از نشانه هاى عقل امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه به دو نکته اشاره مى کند که هرکدام براى شناخت اشخاص، کارساز است. نخست مى فرماید: «فرستاده تو نماینده عقل توست»؛ (رَسُولُکَ تَرْجُمَانُ عَقْلِکَ). یعنى مردم مىتوانند از انتخاب فرستاده، به میزان عقل تو پى ببرند؛ هرگاه تو، انسان فرهیخته، دانشمند و عاقل و باتقوا و شجاع را به عنوان فرستاده خود به سوى شخص یا جمعیتى برگزینى آنها مى فهمند که تو در چه پایه اى از عقل ودرایت قرار دارى و به تعبیر دیگر، آنچه در درون توست از این طریق بیرون مىریزد و خفایاى وجودت آشکار مى شود. در ضمن این درسى است براى همه ما که در انتخاب فرستاده دقت کنیم و براى شناخت مخالفان خود نیز ازاینروش بهره بگیریم. در دومین جمله مى فرماید: «نامه تو گویاترین سخنگوى توست»؛ (وَکِتَابُکَ أَبْلَغُ مَا یَنْطِقُ عَنْکَ!). زیرا آنچه در درون افکار انسان است و همچنین فضایل و رذایل اخلاقى از نوک قلم انسان بر صفحه کاغذ جارى مى شود. به همین دلیل هر کسى را به خوبى مى توان از نوشته او شناخت. امروز نیز بهترین راه براى قضاوت کردن درباره کسانى که صدها یا هزاران سال قبل از ما مى زیستند مطالعه آثار مکتوب آنهاست، چراکه شخصیتشان در آثار مکتوبشان تجلى مى کند. بر این اساس، این جمله نیز حاوى دو دستور است: هم مراقب نوشته هاى خود باشیم، هم روحیات دیگران را از نوشته هایشان استنباط کنیم. یکى از شعراى عرب این دو جمله حکیمانه را در دو بیت شعر به صورت زیبایى آورده، مى گوید : تَخَیَّر إذا ما کُنْتَ فِی الاَْمْرِ مُرْسِلاً فَمَبْلَغُ آراءِ الرِّجالِ رَسُولُها وَرَوِّ وَفَکِّرْ فِی الْکِتابِ فَإِنَّما بِأَطْرافِ أَقْلامِ الرِّجالِ عُقُولُها در انتخاب فرستاده دقت کن ـ زیرا فرستاده هاى افراد نشانه آراء و افکارآنها هستند. به هنگام نوشتن نامه بسیار دقت و فکر کن، زیرا ـ عقول انسانها از نوک قلم هاى آنها تراوش مى کند. نکته طرق شناخت انسانها بسیارى از مردم به آسانى باطن خود را ظاهر نمى کنند و انسان در تعامل با آنها گرفتار مشکل مى شود. براى شناختن اینگونه اشخاص راههاى فراوانى هست که در قرآن مجید و روایات اسلامى اشاراتى به آنها شده است. قرآن مجید، هم درباره خوبان و هم درباره بدان اشاراتى دارد. درمورد نیازمندان آبرومندى که هیچگاه نیاز خود را آشکار نمى کنند مى فرماید : «(یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ)؛ و از شدّت خویشتندارى، افراد ناآگاه آنها را بى نیاز مى پندارند؛ امّا آنها را از چهره هایشان مى شناسى». درباره منافقانى که سعى دارند چهره واقعى خود را با سخنان دروغین مخفى کنند مى فرماید: «(وَلَوْ نَشَاءُ لاََرَیْنَاکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِى لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللهُ یَعْلَمُ أَعْمَالَکُمْ)؛ و اگر ما بخواهیم، آنها را به تو نشان مى دهیم تا آنان را با قیافه هایشان بشناسى، هر چند مى توانى آنها را از طرز سخنانشان بشناسى؛ وخداوند اعمال شما را مى داند». در کلمات قصار خواندیم: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَیْئاً إِلاَّ ظَهَرَ فِی فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَصَفَحَاتِ وَجْهِهِ؛ هیچکس چیزى را در دل پنهان نمى کند مگر اینکه در سخنانى که از زبان او مى پرد و در چهره و قیافه اش آشکار مى گردد». در ذیل گفتار حکیمانه ۲۹۵ نیز این روایت گذشت که امام امیرمؤمنان علیه السلام مى فرماید: «مَنِ اشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمْرُهُ وَلَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلَى خُلَطَائِهِ؛ هرگاه وضع باطنى کسى بر شما مشتبه شود و دین او را نتوانید بشناسید، نگاه به همنشینانش کنید». از کلام حکیمانه مورد بحث نیز مى توان همین معنا را استفاده کرد که براى شناختن افراد به دو چیز در آنها دقت کنیم: نخست، رسولان و فرستادگان آنها ودیگر، لحن و محتواى نامه هایشان. البته این گفته درباره کسانى صادق است که داراى رسول و فرستاده و نامه هاى خاصى هستند. این سخن در تاریخ زندگى پیغمبر اکرم صلی اله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام و سایر اولیاء الله به خوبى دیده مىشود. رسول خدا صلی اله علیه وآله براى پیشگیرى از توطئه مشرکان مکه در حبشه، جعفر بن ابى طالب را که مردى هوشیار و شجاع بود به نمایندگى خویش همراه گروه مهاجران فرستاد. در داستان آیات برائت که مبدأ تحولى در جهان اسلام شد، آن را به وسیله على بن ابى طالب علیه السلام فرستاد و امیرمؤمنان علیه السلام در داستان حَکَمیّت اصرار داشت که ابن عباس یا مالک اشتر حکمیّت از جانب او و اصحابش را بپذیرند، هرچند افراد نادان و ظاهربین مخالفت کردند و ابوموسى را بر حضرت تحمیل کردند ودر مقابل، معاویه عمرو عاص را فرستاد که مردى بسیار حیله گر و دنیاپرست وبى ایمان بود. درمورد اینکه نامه انسانها از عقل و درایت آنان حکایت مىکند نیز روایات زیادى از معصومان : وارد شده است؛ از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان علیه السلام مى خوانیم: «إذا کَتَبْتَ کِتابآ فَأَعِدْ فِیهِ النَّظَرَ قَبْلَ خَتْمِهِ فَإِنَّما تَخْتِمُ عَلى عَقْلِکَ؛ هنگامى که نامه اى مى نویسى بار دیگر پیش از آنکه آن را مهر و امضا کنى در آن نگاه دقیق کن، زیرا عقل خود را مهر و امضا مى کنى». در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «عُقُولُ الْفُضَلاءِ فی أطْرافِ أقْلامِها؛ عقول دانشمندان در نوک قلمهاى آنهاست».
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
