وقال علیه السلام:إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الطَّاعَةَ غَنِیمَةَ الاَْکْیَاسِ عِنْدَ تَفْرِیطِ الْعَجَزَةِ.
امام علیه السلام فرمود : خداوند سبحان طاعت خود را غنیمت زیرکان قرار داده هنگامى که افراد ناتوان (و هوسباز) کوتاهى مى کنند.
شرح و تفسیر
غنیمت زیرکان امام علیه السلام در این کلام نورانى مقایسهاى میان هوشمندان مطیع وعاجزان بدکار کرده و مى فرماید: «خداوند سبحان طاعت خود را غنیمت زیرکان قرار داده هنگامى که افراد ناتوان (و هوسباز) کوتاهى مى کنند»؛ (إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الطَّاعَةَ غَنِیمَةَ الاَْکْیَاسِ عِنْدَ تَفْرِیطِ الْعَجَزَةِ). با اینکه در غالب نسخه هاى نهج البلاغه «عِنْدَ تَفْریطِ الْعَجَزَةِ» ذکر شده، در نسخه کتاب صفین و همچنین در کتاب روض الاخیار به جاى «الْعَجَزَةِ»، «الْفَجَرَةِ» آمده و مناسبتر نیز همین تعبیر است، زیرا امام علیه السلام، مطیعان را با فاجران مقایسه مى فرماید گویى جهان را صحنه جنگى به حساب مى آورد که هوشمندان به مبارزه با لشکر شیطان و هواى نفس مى پردازند و بر آنها پیروز مى شوند وغنیمتى که در این جنگ سرنوشت ساز نصیب آنها مى شود اطاعت فرمان پروردگار است؛ ولى ناتوانها و فاجران کوتاهى مى کنند و در این میدان در برابر شیطان و هواى نفس شکست مى خورند و همه چیز را از دست مى دهند. نه تنها غنیمتى به دست نمى آورند بلکه سرمایه هاى عمر و ایمان و عنایات پروردگار را از کف خواهند داد. همانگونه که به هنگام ذکر سند خطبه اشاره شد، امیرمؤمنان على علیه السلام پیش از وقعه صفین بر فراز منبر رفت و خطبه اى براى مردم خواند و آنان را دعوت به جهاد کرد و حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و سپس فرمود: «إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَکْرَمَکُمْ بِدِینِهِ وَخَلَقَکُمْ لِعِبَادَتِهِ فَأَنْصِبُوا أَنْفُسَکُمْ فِی أَدَائِهَا وَتَنَجَّزُوا مَوْعُودَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ جَعَلَ أَمْرَاسَ الاِْسْلامِ مَتِینَةً وَعُرَاهُ وَثِیقَةً ثُمَّ جَعَلَ الطَّاعَةَ حَظَّ الاَْنْفُسِ وَرِضَا الرَّبِّ وَغَنِیمَةَ الاَْکْیَاسِ عِنْدَ تَفْرِیطِ الْعَجَزَةِ وَقَدْ حَمَلْتُ أَمْرَ أَسْوَدِهَا وَأَحْمَرِهَا وَلا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّه؛ خدا شما را با دینش (دین اسلام) گرامى داشت و براى عبادت (ومعرفت) خود آفرید، بنابراین خود را آماده براى اداى این وظیفه کنید و وعده الهى را مسلم بشمرید و بدانید ریسمان هاى اسلام (که خیمه این آیین به آن وابسته است) محکم است و دستگیرههاى آنان استحکام دارد. سپس خداوند، اطاعت را بهره انسانها و موجب رضایت پروردگار و غنیمت هوشمندان قرار داده است، در برابر کوتاهى عاجزان و ناتوانها. من امور شما را اعم از سیاهپوست وسرخپوست (و سفیدپوست) بر عهده دارم و قوت و قدرتى جز به وسیله پروردگار نیست. (سپس دستور حرکت به سوى میدان نبرد با شامیان گردنکِش را به آنها داد)». این نکته نیز شایان توجه است که غنیمت داراى یک معناى وسیع و یک معناى محدود است. معناى محدود آن همان غنائم جنگى است؛ اشیایى که به هنگام شکست دشمن از اموال آنها به دست فاتحان مى افتد و معناى وسیع آن هرگونه درآمد قابل ملاحظه اى است که از هر طریقى حاصل شود حتى گاه به مواهب معنوى نیز اطلاق مىشود. مثلاً در روایتى از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به ابوذر آمده است: «اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ شَبَابَکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَصِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَغِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَفَرَاغَکَ قَبْلَ شُغْلِکَ وَحَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِکَ؛ پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت بشمار: جوانیت راپیش از پیرى وسلامتى را قبل از بیمارى وبى نیازى را قبل از فقر و فراغت را پیش از گرفتارى ها و حیات را قبل از مرگ». امثال این تعبیر در روایات فراوان است، بنابراین کسانى که تصور مى کنند غنیمت تنها به معناى غنائم جنگى است در اشتباهند. یکى از شواهد این مدعا کلام حکیمانه مورد بحث است که حضرت، اطاعت را غنیمت هوشمندان شمرده است. ارباب لغت نیز به طور گسترده به این معنا اشاره کردهاند، لسان العرب مى گوید: «غُنْم» به معناى دسترسى یافتن به چیزى بدون مشقت است در تاج العروس آمده است که غنیمت به معناى چیزى است که بدون زحمت به دست آید. در قاموس نیز غنیمت به همین معنا ذکر شده و در کتاب مفردات راغب پس از آنکه غنیمت را از ریشه «غَنَم» به معناى گوسفند دانسته مى گوید: سپس این واژه در هرچیزى که انسان به آن دست یابد خواه از سوى دشمنان باشد یا غیر آنها اطلاق شده است. به همین دلیل ما در قرآن آیه غنیمت را که حکم خمس را بیان کرده به مفهوم عام آن تفسیر مى کنیم و معتقدیم هر درآمدى را شامل مىشود، همانگونه که در روایات اهل بیت : آمده است. واژه «اکیاس» جمع «کیِّس» به معناى شخص عاقل است و در برابر آن شخص عاجز و ناتوانِ فکرى است و همچنین فاجرانى که به عاقبت کارها نمىاندیشند، بنابراین مقصود امام علیه السلام این است که اگر انسان عاقل و هوشیار باشد اطاعت خدا را غنیمت مى شمرد که هم سبب آبرومندى و عزت و پیروزى در دنیاست و هم موجب نجات در آخرت. به عکس، افراد نادان معصیت و فجور را ترجیح مى دهند که هم مایه ذلت در دنیا و هم خسارت در آخرت است. نکته غنائم هوشمندان در احادیث اسلام به چند چیز به عنوان «غنیمة الاکیاس» ـ علاوه بر آنچه در کلام حکیمانه بالا آمده است ـ اشاره شده و تمام آنها از امیرمؤمنان على علیه السلام در غررالحکم است. از جمله مى فرماید: «غَنِیمَةُ الاْکْیاسِ مُدارَسَةُ الْحِکْمَةِ؛ غنیمت هوشمندان بحثهاى مربوط به علم و دانش است». نیز مى فرماید: «الطّاعَةُ غَنیمَةُ الاْکْیاسِ؛ اطاعت فرمان پروردگار غنیمت هوشمندان است». این جمله ازنظر محتوا با کلام حکمت آمیز مورد بحث شباهت دارد، هر چند در الفاظ متفاوت است. دیگر اینکه مى فرماید: «فَوْتُ الْغِنى غَنیمَةُ الاْکْیاسِ وَحَسْرَةُ الْحُمْقى؛ از دست رفتن ثروت، غنیمت هوشمندان و حسرت احمقان است». اشاره به اینکه ثروت گرچه در حد ذات خود مطلوب است؛ ولى مشکلات عظیمى به همراه دارد؛ نگهدارى، پرداختن حقوق شرعیه آن و تحمل حسد حسودان و محاسبات مربوط به سود و زیان و طلبکارى ها و بدهکارى ها که بخش عظیمى از عمر انسان را مى گیرد، هرکدام مشکل مهمى مربوط به ثروت است.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
