إِذَا أَرْذَلَ اللَّهُ عَبْداً حَظَرَ عَلَیْهِ الْعِلْمَ.

امام علیه السلام فرمود : هرگاه خداوند بنده اى را (به سبب گناهانش) پست بشمرد علم را از او دریغ مى دارد.

شرح و تفسیر

گوهر علم را به نااهلان نمىدهند امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه اشاره به عظمت مقام علم و عالم کرده مى فرماید: «هرگاه خداوند بندهاى را پست بشمرد علم را از او دریغ مى دارد»؛ (إِذَا أَرْذَلَ اللّهُ عَبْداً حَظَرَ عَلَیْهِ الْعِلْمَ). «أرْذَلَ» از مادّه «رَذْل» به معنى پست و «حَظَرَ» از ریشه «حَظْر» به معناى منع است. بدیهى است خداوند، هم حکیم است و هم عادل، و هرگز کارى برخلاف حکمت و عدالت نخواهد کرد، پست شمردن افراد به یقین براثر گناهان ومعاصى آنهاست و مفهوم این سخن آن است که افرادى که براثر گناه از درگاه خداوند بیرون شوند خداوند بزرگ ترین موهبت را که موهبت علم است از آنها منع مى کند. امام علیه السلام در این کلام شریف مى خواهد درس مهم اخلاقى به همگان بدهد که اگر علاقه اى به علم و دانش و محضر علما و دانشمندان نداشتید بدانید این براثر تاریکى قلب شما و گناهانى است که مرتکب شده اید. علم، نور است و هیچ انسانى که داراى چشم سالم است از نور نمى گریزد، این خفاش صفت انند که از نور وحشت دارند و در تاریکى ها به حرکت درمى آیند. در اهمیت علم، همین بس که طبق صریح آیات قرآن مجید، چیزى که سبب فضیلت آدم بر فرشتگان شد و مسجود آنها گردید علم و دانشى بود که خداوند به آدم براثر استعدادش داد. نیز در اهمیت علم همین بس که خداوند در قرآن مجید نام دانشمندان را پس از نام خود و فرشتگان آورده مى فرماید: (شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُوا الْعِلْمِ). نیز همین فخر براى دانشمندان کافى است که قرآن درباره وزیر سلیمان که توانست در یک چشم برهم زدن تخت ملکه سبا را از یمن به شام بیاورد مى گوید: «(قَالَ الَّذِى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ...)؛ کسى که علم و دانشى از کتاب آسمانى داشت...». همچنین با صراحت مى گوید: عالمان هستند که به آنچه بر تو (اى پیامبر) نازل شده ایمان مى آورند و آن را حق مى دانند؛ (وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ). سرانجام مقامات والا را ویژه مؤمنان و عالمان معرفى مى کند و مى فرماید : «(یَرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ)؛ خداوند کسانى را از شما که ایمان آوردهاند و کسانى را که صاحب علمند درجات رفیعى مى بخشد». آیات و روایات درباره اهمیت و مقام عالم و دانشمند بیش از آن است که در این بحث کوتاه بگنجد، شرح آن نیاز به کتاب هاى فراوان دارد. بدیهى است خداوند این موهبت عظما را از افراد رذل و پست که براثر اعمال زشتشان به پستى گراییده اند دریغ خواهد داشت. این سخن را با حدیثى از امام حسن عسکرى علیه السلام پایان مى دهیم: علّامه مجلسى؛ از آن حضرت نقل مى کند که مردى از فقهاى شیعه خدمت امام علیه السلام رسید. این مرد پیش از این با بعضى از ناصبین (دشمنان اهلبیت :) سخن گفته وآنها را محکوم کرده بود؛ محکومیتى که به رسوایى شان انجامید. این مرد بر امام هادى علیه السلام وارد شد. در صدر مجلس مکان ویژه اى بود که امام علیه السلام خارج از آن نشسته بود و در حضورش گروهى از علویین و بنى هاشم بودند. امام علیه السلام آن مرد عالم را بالا برد تا آنجا که در مکان ویژه نشاند و در برابر او نشست. این کار بر اشراف علویین و بنى هاشم که در مجلس بودند گران آمد. علویین، امام را بالاتر از آن مى دانستند که به او عتاب کنند؛ ولى پیرمردى که در میان هاشمیین (منظور از هاشمى عباسى است) بود، عرض کرد: اى پسر رسول خدا! آیا این درست است که یک مرد عامى را بر سادات بنى هاشم اعم از فرزندان ابوطالب و عباس مقدم مى دارى؟ امام علیه السلام فرمود: بپرهیزید از اینکه مشمول این آیه باشید: «(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبآ مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِّنْهُمْ وَهُمْ مُّعْرِضُونَ)؛ آیا ندیدى کسانى را که بهره اى از کتاب (آسمانى) داشتند، به سوى کتاب الهى دعوت شدند تا در میان آنها داورى کند، سپس گروهى از آنان، (با علم و آگاهى،) روى گردان مى شوند، در حالى که (از قبول حق) اعراض دارند؟». سپس فرمود: آیا راضى هستید که قرآن مجید در میان ما حَکَم باشد؟ عرض کردند: آرى. فرمود: آیا خدا نمى فرماید: «(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِى الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللهُ لَکُمْ وَإِذَا قِیلَ انشُزُوا فَانشُزُوا یَرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که به شما گفته شود: «مجلس را وسعت بخشید (و به تازه واردها جا دهید)»، وسعت بخشید، خداوند (بهشت را) براى شما وسعت مى بخشد؛ و هنگامى که گفته شود: «برخیزید»، برخیزید؛ اگر چنین کنید، خدا کسانى را که ایمان آورده اند وکسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظیمى مى بخشد». بنابراین خدا براى عالم مؤمن راضى نشده مگر اینکه بر مؤمن غیر عالم برترى پیدا کند. همانگونه که مؤمن را بر غیر مؤمن برترى داده است. سپس آیات زیادى از قرآن مجید را درباره برترى عالمان بر غیر عالمان تلاوت فرمود و آن مرد عباسى محکوم شد.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی