"وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ"

سوره بقره،آیه ۳۰

هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت "من روی زمین جانشین و حاکمی قرار خواهم داد؛ فرشتگان گفتند" آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد و خونریزی می کند؟ ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم و تو را تقدیس می کنیم پروردگار فرمود "من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید".

مقدمه

در آیه قبل آمده است که خداوند، همه موهبت های زمین را برای انسان آفریده است. (بقره، آیه ۲۹). این آیه، پیرامون خبردادن خداوند به فرشتگان درباره خلافت و سرپرستیِ انسان در زمین گفت و گوی آنها با خداوند است. موضوع خلافت الهی در زمین، تنها در همین آیه مطرح شده است.

واژه ها
ربّ: مدبّر و مالک
خلیفه: جانشین
الدماء: خونها؛ جمع کلمه دمی یا دمو
نقدس: پاک می شماریم. (فعل مضارع از ماده قدس باب تفعیل)

نکات تفسیری(در قالب چند پرسش)
۱- آیا همه انسانها خلیفه خدا هستند؟
گرچه همه انسانها، استعداد خلیفه شدن را دارند اما همه خلیفه خدا نیستند؛ چون برخی از آنان با رفتار خود به اندازه ای سقوط می کنند که از حیوان هم پست تر می شوند؛ چنان که قرآن می فرماید: "اولئک کالانعام بل هم اضل". تفسیر نور، جلد ۱، ص۸۷، اعراف ۱۷۹.
۲- خدایی که همیشه حاضر ناظر و قیوم است، به جانشین و خلیفه چه نیازی دارد؟
اولا، جانشینی انسان در زمین، به سبب نیاز و عجز خداوند نیست؛ بلکه این مقام ، به سبب کرامت و فضیلت رتبه انسان است.
ثانیا، نظام آفرینش، نظام اسباب است، یعنی خداوند به طور مستقیم بر انجام هر کاری توانا است؛ ولی برای اجرای امور واسطه هایی قرار داده است برای مثال:
الف. با اینکه مدبر اصلی خداوند است "استوی علی العرش یدبر" یونس آیه ۳ ؛فرشتگان را سبب تدبیر امور قرار داده است "فالمدبرات امرا" نازعات آیه ۵؛
ب. شفا به دست خداوند است "فهو یشفین" شعراء آیه ۸۰؛ اما آن را در عسل قرار داده است "فیه شفاء" نحل آیه ۶۹.
ج. با اینکه علم غیب مخصوص خداوند است "انما غیب لله" ؛ ولی بخشی از آن برای بعضی از بندگان صالحش ظاهر می می کند "عالم الغیب فلا یظهر علی غیب احد الا من ارتضی من رسول..." جن آیه ۲۶و ۲۷.
خلفای خداوند بر روی زمین اسبابی هستند که وظایفی مشخص و معین را از جانب خداوند بر عهده دارند.
۳- فرشتگان از کجا می دانستند انسان در روی زمین، فساد و خونریزی می کند؟
مفسران سه پاسخ داده اند که با هم منافات ندارد:
الف. توسط اخبار الهی؛
ب. از طریق مشاهده انسانهای قبل از حضرت آدم.
ج. به سبب پیش بینی صحیحی که از انسان خاکی و مادی و تزاحم های طبیعی او داشتند و علمی که در این رابطه خداوند به آنها داده بود.

📢پیام ها
۱. انتخاب خلیفه و جانشین و حاکم الهی، به دست خداوند است "انی جاعل".
۲. انسان می تواند آنقدر اوج بگیرد که اشرف مخلوقات و لایق مقام "خلیفه الهی" باشد "انی جاعل فی الارض خلیفه".
۳. به سبب انحراف یا فساد گروهی، نباید از امکان رشد دیگران جلوگیری کرد؛ زیرا خداوند با آنکه می دانست گروهی از انسانها فساد می کنند، اما نعمت آفرینش را از هم سلب نکرد. تفسیر نور جلد ۱، ص ۸۹.
۴. مطیع و تسلیم بودن با سوال برای رفع ابهام منافاتی ندارد؛ چرا که ملائکه با آنکه مطیع محض خداوند بودند سوال کردند البته فرشتگان، از چیزی پرسیدند که به آن جاهل بودند. نه اینکه در کار خدای تعالی اعتراض و چون و چرا کنند "اتجعل...".
۵. به دیگران، اجازه دهیم سوال کنند، زیرا خداوند نیز به فرشتگان اذن داده تا سوال کنند؛ وگرنه ملائکه، بدون اجازه حرف نمی زنند (قالوا اتجعل فیها...).

🗄منبع: تفسیر همراه

"یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ"

سوره بقره، آیه۲۱

(اى مردم! پروردگارتان را که شما و کسانى را که پیش از شما بوده‏‌اند آفریده است پرستش کنید باشد که به تقوا گرایید.)

مقدمه

در آیات قبل این سوره خداوند حال سه گروه از انسانها (پرهیزکاران، کافران و منافقان) را شرح داده و پس از مقایسه ای روشن بین گروهها، با خطاب به هر سه گروه خط سعادت و نجات را –که پیوستن به گروه اول است- مشخص ساخته، می فرماید: "یا ایها الناس اعبدوا ... لعلکم تتقون".

واژه ها
اعبدوا: بندگی کنید(فعل امر از ماده عبد)
خلق: به اندازه و مقدار آفرید (فعل ماضی)

نکات تفسیری
اولین انتخاب به همه انسانها
این نخستین فرمان الهی (از ابتدای قرآن، در شکل موجود) ، به همه انسانها است.این آیه همگان را مورد خطاب قرار داده و راه سعادت آنان را بیان کرده است.
نکته قابل تذکر اینکه در کتابهای قانون، مواد قانون، بدون خطاب بیان می شود؛ ولی قرآن کتاب قانونی است که با روح و عاطفه مردم سر و کار دارد از این رو در بیان دستورات، همگان را مورد خطاب قرار می دهد.
۱- چرا خدا را عبادت کنیم؟
الف. چون خالق و مربی شما است "اعبدوا ربکم الذی خلقکم" بقره ۱۲۱.
ب. چون تامین کننده رزق و روزی و امنیت شما است "فلیعبدوا رب هذا البیت الذی اطعمهم من جوع امنهم من خوف" قریش آیه ۳و۴.
ج. چون معبودی جز او نیست (لا اله الا انا فاعبدونی) طه آیه۴.
باید دانست عبادت خدا بر ما واجباست؛ چون خالق، رازق و مربی ما است؛ ولی باز هم در برابر ادای این تکلیف، پاداش می دهد و این نهایت لطف اوست.
۲- چرا خداوند به نعمت آفرینش اشاره کرده و فرموده است : "الذی خلقکم"؟
برای برانگیختن حسّ شکرگزاری مردم و جذب آنان به عبادت پروردگار، از یادآوری مهم ترین نعمت شروع می کند که نعمت آفرینش انسان است. آنهایی که در برابر خدا خاضع نیستند و او را نمی پرستند، کسانی اند که معمولا در آفرینش خود و پیشینیان نمی اندیشند و به این نکته توجه ندارند که این آفرینش بزرگ را نمی توان به عوامل ناتوان طبیعی نسبت داد. بنابراین، یادآوری نعمت خلقت، هم دلیلی برای خداشناسی است و هم محرکی برای شکرگزاری و عبادت.
۳- چرا خداوند "الذین من قبلکم" را یادآوری کرده است؟
تکیه بر "الذین من قبلکم" شاید اشاره به این باشد که اگر شما در پرستش بت ها اقتدا به سنت نیاکانتان می کنید؛ خداوند، هم آفریننده شما است و هم آفریننده نیاکان شما. او هم مالک و پرورش دهنده شما است و هم مالک و پرورش دهنده آنان. بنابراین، پرستش بت ها، چه از ناحیه شما و چه از سوی آنان چیزی جز انحراف نیست.
۴- هدف از عبادت
نتیجه این عبادت و پرستش، تقوا و پرهیزکاری و عاقبت آن فلاح و رستگاری است.(بقره آیه ۱۸۹) بنابراین عبادت ها و نیاش های ما چیزی بر جاه و جلال خدا نمی افزاید؛ همانگونه که کفر انسانها، چیزی از عظمت مقام او نمی کاهد و او بی نیاز است "ان تکفروا انتم و من فی الارض جمیعا فان الله لغنی".
عبادت، فعلی است که بوسیله آن تقوا حاصل می شود و این عبادت، کلاس تربیت برای آموزش تقوا است. و تقوا راه رسیدن به رستگاری است.

پیام ها
۱. دعوت پیامبران، عمومی است و همه مردم را در بر می گیرد، باید در تبلیغ همه مردم را در نظر داشت "یا ایهاالناس"
۲. از فلسفه های عبادت، شکرگزاری از ولی نعمت است (اعبدوا ربکم الذی خلقکم)
۳. عبادت، عامل ایجاد تقوا است. اگر عبادتی تقوا ایجاد نکند، عبادت نیست.(تفسیر نور، جلد۱، ص ۷۱) "اعبدوا... لعلکم تتقون".

منبع: تفسیر همراه

اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ‌

سوره حمد، آیه ۶

(ما را به راه راست هدایت فرما)

🖋مقدمه

دعا و درخواست از خداوند وسیله تقرت انسان به اوست. بهترین ادعیه دعاهایی است که در قرآن امده، یا از زبان اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است. در بین دعاهای قرآنی خواندن یک دعا بر هر مسلمان واجب است و حداقل باید ده بار آن را در شبانه روز، بخواند. این دعا آیه شریفه "اهدنا الصراط المستقیم" است که دعای بسیار مهمی است و مضامین بلندی دارد. نمازگزار با این دعا از خداوند می خواهد او را به راه مستقیم هدایت کند.

 واژه ها

اهد: راهنمایی کن (فعل امر از ماده هدی) 

الصراط: راه وسیع

 نکات تفسیری (در قالب چند پرسش)

۱- انسان نمازگزار که خود در مسیر هدایت است، چگونه از خداوند می خواهد او را به راه مستقیم هدایت فرماید؟پاسخ:الف. نظر نمازگزار این است که: خدایا! این موهبت را از من سلب نکن و توفیق ادامه این مسیر را تا آخر عمر به من عنایت فرما.انسانِ در مسیر هدایت، هر لحظه ممکن است دچار لغزش و انحراف شود؛ از این رو باید خود را به پروردگار بسپارد و تقاضا کند او را در راه راست، ثابت نگه دارد.حضرت علی علیه السلام در تفسیر آیه "اهدنا الصراط المستقیم" می فرماید: "ادم لنا توفیقک الذی اطعناک به فی ماضی ایامنا حتی نطیعک کذلک فی مستقبل اعمارنا"؛ خداوندا! توفیقاتی را که در گذشته بر ما ارزانی داشتی و به برکتِ آن، تو را اطاعت کردیم، همچنان ادامه ده، تا در آینده عمرمان نیز تو را اطاعت کنیم.(تفسیر صافی جلد۱، ص ۸۵، ذیل آیه)ب. کمال مطلق، تنها خداوند است و همه اسنانها در طریقِ تکامل اند؛ از طرفی مراتب هدایت نیز مختلف و طریق تکامل، نامحدود است و به سوی بی نهایت همچنان پیش می رود. نمازگزار، همیشه و در همه حال، از خدا می خواهد به مرتبه بالاتر هدایت شود.

۲- صراط مستقیم چیست؟الف. صراط مستقیم در اعتقادات"قل اننی هدانی ربی الی صراط مستقیم دینا قیما مله ابراهیم حنیفا و ما کان من المشرکین"(بگو، خداوند مرا به صراط مستقیم هدایت کرده است، بدین استوار، آیین ابراهیم که هرگز به خدا شرک نورزید)در اینجا دین ثابت و پابرجا و آیین توحیدی ابراهیم علیه السلام و نفی هرگونه شرک، (صراط مستقیم) معرفی شده است و این آیه، صراط مستقیم را در عرصه عقیدتی مشخص می کند.ب. صراط مستقیم در عمل(الم اهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم)؛"ای فرزندان آدم! مگر با شما پیمان نبستم که شیطان را عبادت نکنید{و به دستورات او عمل ننمایید} و مرا عبادت {اطاعت} کنید، این همان صراط مستقیم است"در این آیه، به جنبه های عملی آیین حق اشاره شده که نفی هرگونه کار شیطانی و عمل انحرافی است. بنابراین انسان نمازگزار دعا می کند که هم عقیده اش در صراط مستقیم باشد و هم اعمالش و وقتی چنین شد، به مقام (عبد) می رسد؛ همان مقام بلندی که خداوند، به پیامبرش عطا فرمود و در نماز، قبل از شهادت به رسالت، به آن شهادت می دهیم: "و اشهد ان محمدا عبده و رسوله"؛ و همان مقامی که خداوند به حضرت عیسی علیه السلام داده است : "قال انی عبدالله آتانی الکتاب".

۳- راه رسیدن به صراط مستقیم چیست؟از آیات شریف قرآن استفاده می شود تنها راه رسیدن به صرا مستقیم، پیوند و ارتباطی قوی با خداوند و توکل و تکیه بر ذات لایزال او است: " و من یعتصم بالله فقد هدا الی صراط مستقیم"؛ (هرکس به خدا تمسک جوید، به راه راست هدایت شده است).۴- نمونه های عملی صراط مستقیمدر ادامه سوره حمد، الگوی عملی صراط مستقیم معرفی شده است "صراط الذین انعمت علیهم"؛سوال: "الذین انعمت علیهم" چه کسانی اند؟قرآن به روشنی مصادیق "الذین انعمت علیهم" را بیان می کند: "و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذنین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهدا و الصالحین و حسن اولئک رفیقا"؛ ( کسانی که دستورهای خدا و پیامبر را اطاعات کنند، خداوند آنان را با کسانی قرار می دهد که مشمول نعمت خود ساخته { و آنان عبارتند:} پیامبران و رهبران صادق و راستین و شهیدان و افراد صالح و اینان رفیقان خوبی هستند".بنابراین نمازگزار، هر روز در نماز ، دعا می کند به راه پیامبران، انسانهای صادق و راستگو، شهیدان و صالحان هدایت شود، همان افرادی که الگوی عینی اعتقاد صحیح و عمل صحیح هستند.در احادیث متعدد از اهل بیت علیهم السلام نیز نمونه های عملی صراط مستقیم بیان شده است:الف. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: "الصراط المستقیم، صراط الانبیاء و هم الذین انعم الله علیهم" تفسیر نورالثقلین، جلد۱، ص۲۰.ب. امام صادق علیه السلام فرمود: "صراط مستقیم، امیر مومنان علی علیه السلام است". همان ص ۲۱همچنین در حدیث دیگری آن حضرت می فرماید: "والله نحن الصراط المستقیم" همان ص ۲۱ ؛ (به خدا قسم! ما صراط مستقیمنث هستیم).

 پیام ها

۱. برای دستیابی به راه مستقیم، باید دعا کرد درخواست از خدا و ارتباط با او، چاشنی دستیابی به راه مستقیم است و هیچگاه نباید از دعا غافل شد "اهدنا".

۲. در مقایسه با کمال مطلق یعنی خداوند همه ناقص اند لذا بر همه حتی پیامبران و امامان لازم است برای دستیابی به مراتب بالاتر، دعا کنند. انسان در هر مرتبه ای که باشد، نباید مغرور شود، بلکه همواره سعی در ارتقا به مراتب بالاتر داشته باشد.

🗄 منبع: تفسیر همراه